تحقیقات و مطالعات زیادی درباره نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد انجام شده و مدل ها و چارچوب های مفهومی و فرآیندی بسیاری برای آن ارائه شده است که همگی در قالب پارادایم مدرن قابل تبیین و تفسیر هستند. در سال های اخیر که این نظام مورد توجه مجدد محققان و برنامه ریزان قرار گرفته است، بررسی این نظام از منظر پارادایم پسامدرن می تواند منجر به نتایج جالبی در خصوص استفاده از مفاهیم این نظام بودجه ریزی در فضای عصر دانش و اطلاعات شود.در این مقاله نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد از منظر بنیان های اصلی آن مانند کنترل، ساختار بودجه ریزی، برنامه ریزی استراتژیک، هزینه یابی بر مبنای فعالیت، ارزیابی و مدیریت عملکرد مورد شالوده شکنی قرار گرفته است. در ادامه ضمن مروری بر مدل ورای بودجه ریزی، نتایج حاصل از شالوده شکنی انجام شده در قالب شبه مدل ورای بودجه ریزی بر مبنای عملکرد جمع بندی شده است.

بودجه ریزی برمبنای عملکرد، یک برنامه تلفیق عملکرد و بودجه سالانه است که روابط بین سطح اعتبارات برنامه و نتایج مورد انتظار را نشان می دهد. در سال های اخیر تمایل زیادی برای استفاده سازمانی از بودجه ریزی برمبنای عملکرد شکل گرفته است. این امر باعث شده است تا پژوهشگران با دقت بیشتری به جزئیات این روش بودجه ریزی توجه کنند. با توجه به اینکه پروژه های کلان و ملی جایگاه ویژه ای در برنامه های توسعه ملی دارند، سازمان های پروژه محور به عنوان متولی این پروژه ها، نقش بسزایی در تبیین و کنترل بودجه پروژه دارند. در این پژوهش با توجه به اهمیت موضوع بودجه ریزی در سازمان های پروژه محور، مدل های مفهومی بودجه ریزی برمبنای عملکرد، مطالعه و بر اساس شاخص های اصلی، بررسی و مدل مفهومی مناسب برای استقرار و تعیین زیرسیستم های مطالعه شد. با توجه به اهمیت مدیریت ریسک در بودجه ریزی به عنوان زیرسیستم مهم و اساسی، این حوزه فرآیندی تعریف و ارتباط آن با سایر حوزه های فرآیندی مدل مفهومی موردسنجش قرار گرفت. در پژوهش حاضر برای تعیین ضریب اهمیت نظرهای خبرگان از آنتروپی شانون و برای ارزیابی میزان ارتباطات حوزه فرآیندی مدیریت ریسک از دو روش تاپسیس و پرامتی استفاده شد. در نهایت با مقایسه این دو روش، مدل مفهومی متناسب با سازمان های پروژه محور تبیین و ارائه شد.

الزامات قانونی و علمی تغییر ساختار بودجه ریزی در نظام دانشگاهی از برنامه ای به عملکردی سبب شد تا مطالعات بسیاری در پی الزامات این تغییر صورت پذیرد. با بررسی ادبیات موضوع، مدل ریاضی که دربرگیرنده ساختار دوگانه بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دانشگاه باشد، مشاهده نشد. از این رو هدف این تحقیق ارائه مدل استوار- فازی بوده است، به نحوی که از یک سو تخصیص بودجه به برنامه ها بر اساس اهمیت هر برنامه و از سوی دیگر تخصیص بودجه به دانشکده ها بر اساس سرانه دانشجویی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مورد توجه قرارگیرد. با در نظرگرفتن معیارهای گوناگون در دانشگاه، و با توجه به عدم قطعیت های تصادفی و فازی موجود در تعیین پارامترهای مساله، دو سناریوی بررسی شد.1) مدل بودجه ریزی بر مبنای عملکرد استوار- فازی با حدود پایین بودجه قطعی2) مدل بودجه ریزی بر مبنای عملکرد استوار- فازی با حدود پایین بودجه فازی.نکتع معنادار در این دو مدل اینست که به منظور تعیین ضریب اهمیت هرگروه آموزشی جهت تخصیص بودجه به آن از رویکرد تحلیل پوششی داده ها (DEA) با مدل پایه CCR نهاده گرا استفاده شد. همچنین وزن آرمان ها و میزان اهمیت هر برنامه بر اساس مقایسه های زوجی توسط خبرگان تعیین شد. این مدل ریاضی استوار- فازی دارای 5 آرمان، 1142 محدودیت و 994 متغیر تصمیم است.نتایج ارائه شده در دو سطح کلان و عملیاتی و همچنین شبیه سازی مدل قطعی و استوار- فازی، نشان از قابلیت بسیار بالای مدل استوار- فازی نسبت به مدل قطعی، در پاسخگویی به عدم قطعیت موجود در پارامترهای مساله و همچنین مدیریت سطح ریسک تصمیم دارد.

لزوم تغییر ساختار بودجه ریزی از برنامه ای به عملکردی سبب شد تا مطالعات بسیاری درپی ‏الزامات این تغییر صورت پذیرد. با بررسی ادبیات موضوع مدل بودجه ریزی که در آن عملکرد ‏به مفهوم تعالی و کارایی وجود داشته باشد مشاهده نشد. از این رو ایده اصلی این ‏تحقیق در ارائه مدل بودجه ریزی بر مبنای عملکرد به گونه ای است که ضمن در نظر داشتن ‏سیاست های کلی دانشگاه علوم پزشکی تهران در تخصیص بودجه به بیمارستان های ‏زیرمجموعه، تعالی و کارایی بیمارستان ها را نیز در نظر بگیرد و از سوی دیگر از کارایی مدل های ‏ریاضی در تخصیص بودجه استفاده کند. مدل تعالی ‏EFQM‏ مبنای ارزیابی تعالی ‏بیمارستان ها قرار گرفت و به منظور خوشه بندی بیمارستان ها در سطحی بالاتر، بیمارستان ها بر‏اساس شباهت در ابعاد تعالی خوشه بندی شدند و برای ارزیابی کارایی بیمارستان ها نیز از مدل ‏متعارف تحلیل پوششی داده ها استفاده شد.‏ در راستای محقق شدن هدف اصلی تحقیق یعنی اثربخشی تخصیص بودجه به بیمارستان ها، ‏ابتدا مدل قطعی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد با شش آرمان (تعالی، کارایی و ضریب اشغال تخت هر یک ‏در دو سطح متوسط خوشه و درون خوشه) طراحی شد و سپس با هدف پاسخ گویی بهتر در مواجه با شرایط نامطمئن، این مدل با بهره گیری از مباحث فازی و ‏استواری، استوار گردید، ‏همچنین برای تحلیل دقیق تر قابلیت مدل های استوار از شبیه سازی مونت کارلو استفاده شد‎‎که نتایج نشان از قابلیت بسیار بالای مدل استوار- فازی نسبت به مدل قطعی در پاسخ گویی به ‏عدم قطعیت موجود در پارامترهای مساله دارد.‏

بودجه ریزی بر مبنای عملکرد را شکلی از بودجه ریزی می دانند که به طور رسمی افزایش ها در هزینه را به افزایش در نتایج متصل می سازد. مزایای متعدد این شیوه از بودجه ریزی و مشکلاتی که نظام بودجه ریزی در ایران با آن مواجه است، منجر شده است که پیاده سازی آن برای سالیان متمادی به عنوان هدف در نظر گرفته شود لیکن هنوز این هدف، محقق نشده است. از این رو در این پژوهش اقدام به ارایه مدل پیاده سازی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد با اتخاذ رویکرد پویایی سیستم شده است. نتایج حاصل حاکی از این است که در پیاده سازی موفقیت آمیز بودجه ریزی بر مبنای عملکرد عوامل متعددی دخالت دارند که از میان آنها ظرفیت علمی و فنی کارکنان، تمایل پرسنل به پیاده سازی، تکنولوژی اطلاعات، قوانین و مقررات پشتیبان و تمایل قانون گذاران به پیاده سازی از اهمیت ویژه ای برخوردارند.

با بررسی ادبیات موضوع، مدل ریاضی که دربرگیرنده ساختار دوگانه بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دانشگاه باشد، مشاهده نشد. ازاین رو، هدف این پژوهش ارایه مدل PBB است به طوری که تخصیص بودجه به برنامه ها، بر اساس اهمیت هر برنامه و تخصیص بودجه به دانشکده ها، براساس سرانه دانشجویی مصوب توجه شود. با در نظر گرفتن معیارهای گوناگون در دانشگاه، و با توجه به عدم قطعیت تصادفی موجود در تعیین پارامترهای حدود بالای بودجه درتمام سطوح دانشگاه، مدل برنامه ریزی آرمانی استوار، در دانشگاه طراحی شد. نکته مهم در طراحی مدل، استفاده از ضریب کارایی برای تعیین ضریب اهمیت هر گروه آموزشی به منظور تخصیص بودجه به آن است. همچنین وزن آرمان ها و میزان اهمیت هر برنامه بر اساس مقایسه های زوجی توسط خبرگان تعیین شد. این مدل استوار دارای پنج آرمان، 1627 محدودیت و 1236 متغیر تصمیم است؛ نتایج ارایه شده در دو سطح کلان و عملیاتی، و هم چنین شبیه سازی مدل ها، نشان از قابلیت بسیار بالای مدل استوار نسبت به مدل قطعی، در پاسخ گویی به عدم قطعیت موجود در پارامترهای مساله و هم چنین مدیریت سطح ریسک تصمیم دارد. هم چنین با تحقق نسبی بودجه مصوب برای هر دانشگاه، تصمیم گیرندگان می توانند با بهره گیری از نتایج حاصل از حل مدل و شبیه سازی مدل استوار، متناسب با بودجه تحقق یافته، نسبت به تخصیص آن اقدام کنند.

در این پژوهش به بررسی تاثیر رویکرد مشارکتی در بودجه ریزی بر مبنای عملکرد بر پاسخگویی در بخش عمومی پرداخته شد. بودجه ریزی بر مبنای عملکرد مبنایی برای پاسخگویی بیشتر در برابر استفاده از منابع سازمان فراهم می سازد. این پژوهش از نوع پیمایشی- کاربردی است. جامعه آماری پژوهش کارشناسان و مدیران سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور می باشد که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده 80 نفر انتخاب شدند. ابزار اندازه گیری پرسشنامه بوده و برای آزمون فرضیه ها از روش مدل سازی معادلات ساختاری و از نوع تحلیل عاملی تاییدی با رویکرد حداقل مربعات جزئی و نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که زیرساخت های موجود بودجه ریزی بر مبنای عملکرد بر پاسخگویی مالی در بخش عمومی تاثیری ندارد، در صورتی که تاثیر منفی بر پاسخگویی عملیاتی دارد. استقرار زیر ساخت های بودجه ریزی بر مبنای عملکرد و به کارگیری رویکرد مشارکتی در امر بودجه ریزی موجب ارتقای سطح مسوولیت پاسخگویی دولت در بخش عمومی می شود.